Kresy w pocztówce

Kresy Wschodnie lub po prostu Kresy – początkowo pod tym pojęciem rozumiano linię graniczną między Polską a ordą tatarską nad dolnym Dnieprem. Następnie, wschodnie rubieże Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w okresie II RP z kresami wschodnimi utożsamiano tereny na wschód od Linii Curzona, podobnie jak obecnie. We wrześniu 1939 okupowane przez ZSRR. Po II wojnie światowej wcielone jako część związkowych republik Ukrainy, Białorusi i Litwy, po rozpadzie ZSRR w granicach powstałych z nich niepodległych państw.

Rok 1772 stanowi początek rosyjskich i austriackich zdobyczy terytorialnych kosztem terenów Rzeczypospolitej obojga narodów, które dziś rozumiemy pod pojęciem kresów wschodnich (tereny na wschód od dzisiejszej granicy Polski). Proces ten odbył się w trzech etapach (rozbiorach). W pierwszym rozbiorze (1772) Rosja zajęła: polskie Inflanty, północną część województwa połockiego oraz województwa: witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego (ok. 92 tys. km²; 1,3 mln ludzi), a Austria Ruś Halicką, okolice Zamościa i południową Małopolskę (ok. 83 tys. km² i 2,65 miliona ludzi). W drugim (1793) Rosja zajęła ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskolitewskiego, mińskie i część wileńskiego (ok. 250 tys. km²), a w trzecim (1795): ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno (ok. 120 tys. km²).

Okres ten to w historii Polski, a przede wszystkim jej wschodniej części, okres powstań narodowych (Powstanie listopadowe, Powstanie styczniowe) prześladowań, zsyłek na Syberię i depolonizacji. Zabory a w szczególności zabór rosyjski, były nie tylko katastrofą dla polskiej państwowości, ale również dla jej rozwoju społecznego. Kresy wschodnie należały do ostatnich rejonów Europy, w których zniesiono pańszczyznę, a mianowicie 1848 w zaborze austriackim i 1864 w rosyjskim (dla porównania w zaborze Pruskim i w Księstwie Warszawskim 1807). Szczególnie burzliwy był dla kresów wschodnich okres odradzania się państwa Polskiego i kształtowania jego granic, tj. czas pomiędzy listopadem 1918 i a marcem 1921. W okresie tym Polska prowadziła o swoją wschodnią granicę trzy wojny: z Ukrainą (część), , bolszewikami i Litwą, w wyniku których przyłączono do Polski część zaboru rosyjskiego położoną na wschód od linii Curzona. Teren ten tworzył wschodnie województwa II Rzeczypospolitej: lwowskienowogródzkie, poleskie, stanisławowskie, tarnopolskie, wileńskie, wołyńskie i białostockie (część).

We wrześniu 1939 polskie kresy wschodnie znalazły się, w odróżnieniu do reszty Polski, pod okupacją sowiecką a nie niemiecką. Powodem tego stanu rzeczy był podpisany w Moskwie 23 sierpnia 1939 tajny protokół Paktu Ribbentrop-Mołotow, który regulował przebieg linii demarkacyjnej między Niemcami a Sowiecką Rosją. Sowieci przystąpili do inwazji na Polskę 17 września 1939, posuwając się szybko na zachód. Już 22 września obaj agresorzy uczcili sukcesy swych wojsk wspólną paradą zwycięstwa w Brześciu Litewskim (dziś Brest). Już podczas zajmowania kresów Armia Czerwona dopuszczała się licznych zbrodni zarówno na ludności cywilnej jak i na polskich jeńcach wojennych. Ostatecznie przebieg linii granicznej regulował podpisany 28 września między III Rzeszą a ZSRR układ o granicach i przyjaźni. Polskie dowództwo i rząd zostały całkowicie zaskoczone sowieckim atakiem, a ich wahanie przejawiło się brakiem konkretnych rozkazów walki ze wschodnim agresorem, a nawet formalnego ogłoszenia stanu wojny z ZSRR, które nastąpiło dopiero trzy miesiące po napaści, 18 grudnia 1939.

Po rozpoczęciu wojny sowiecko-niemieckiej 22 czerwca 1941, Niemcy posunęli się w pierwszych paru tygodniach ok. tysiąca km na wschód, rozbijając lub biorąc masowo do niewoli wojska sowieckie. Dla kresów wschodnich oznaczało to przejście, na niespełna trzy lata, spod okupacji sowieckiej pod niemiecką. W styczniu 1944 wojska sowieckie osiągnęły byłą granicę polsko-sowiecką (sprzed 17 września 1939), a do końca lipca 1944 opanowały na powrót cały obszar przyznany ZSRR traktatem o przyjaźni i granicach z III Rzeszą z 28 września 1939, czyli tereny na wschód od dzisiejszej wschodniej granicy Polski.

Восто́чные Кре́сы (польск. Kresy Wschodnie, от польского слова «крес» — граница, конец, край) — польское название территорий нынешних западной Украины, Белоруссии и Литвы, некогда входивших в состав Польши; «восточная окраина». Польские жители этих территорий, в том числе репатриировавшиеся в Польшу могут называться кресовянами или пренебрежительно — забуголями.
Понятие кресов появилось в середине ХІХ ст. в произведениях польского поэта Винцентия Поля, в частности в поэме «Могорт» (1854), в которой описываются события незадолго после «уманской резни», на пограничье Польского королевства и Крымского ханства. Распространению термина способствовало представление об особой цивилизаторской миссии поляков на этих землях, и происхождение крупнейших польских поэтов — Адама Мицкевича и Юлиуша Словацкого с этих земель. Слово «Кресы» укоренилось в польской литературе и публицистике как определение территорий восточнее Вильно и Львова, которые до конца XVІІІ ст. принадлежали Речи Посполитой. В междувоенном периоде, Второй Речи Посполитой официальное название «Восточные Кресы» касалось заселенных украинцами, белорусами и литовцами воеводств (Львовского, Тернопольского, Станиславовского, Волынского, Полесского, Белостоцкого, Виленского и Новогродского). В 1924 году польским парламентом был принят особый «Кресовый» закон, по которому с целью ассимиляции местного населения на Западной Украине и в Западной Белоруссии вводилось двуязычное школьное образов.

В середине и конце 1940-х годов большая часть польского населения Украины, в основном, репатриировалась. В то же время сохранились крупные польские общины в Белоруссии и Литве.

В белорусской историографии распространена концепция, что «литовские поляки» (поляки Белоруссии и Литвы) являются потомками коренного населения белорусских и литовских земель. Уже в начале ХХ в. исследователь и политик Михаил Рёмер оспаривал утверждение, что поляки белорусско-литовского края являются частью польской нации, которая поселилась на восточных кресах, и доказывал, что местные поляки являются результатом культурной полонизации высших слоёв общества «исторической Литвы» (Великого княжества Литовского), а также части горожан и крестьян восточных регионов этнической Литвы. Некоторые белорусские исследователи трактуют эту полонизацию как принудительное ополячивание. Польский историк Юлиуш Бардах утверждал, что распространение польского языка и культуры среди высших кругов общества Великого Княжества Литовского привело к появлению «литовских поляков», одного происхождения с этническими литовцами и белорусами. Другие польские учёные, такие как Пётр Эберхардт и Роман Вапиньский считают «литовских поляков» частью польской нации, которая оказалась в более сложных исторических условиях и не сумела сохранить все свои этнокультурные черты

Powrót do strony głównej